Vragen en antwoorden

In maart vond op Ameland de eerste van een serie bijeenkomsten en excursies plaats over het Hagedoornveld/Zwanewaterduinen. Er zijn veel gesprekken gevoerd, inzichten gedeeld en vooral heel veel vragen gesteld.
Hieronder kun je ze allemaal lezen; ze zijn per thema gerubriceerd:
Algemeen
Fietspad
Wandelpaden
MTB
Ruiters en menners
Eendenkooi
Natuur en ecologie
Fauna
Waterhuishouding

Op basis van al dit ‘meedenkwerk’ hebben we de schetsen uitgewerkt naar een definitief plan. Dit plan zullen we aan de gemeenteraad voorleggen. Bedankt voor je interesse en betrokkenheid! Natuurlijk houden we je via deze website op de hoogte van het verdere verloop.

Algemeen
Waarom is er een herinrichtingsplan voor het gebied Hagedoornveld/Zwanewaterduinen in de maak?
Het fietspad door het gebied staat soms onder water. Door klimaatverandering zal het steeds vaker voorkomen dat het pad nat is. Een fietspad onder water is niet veilig voor fietsers. Daarom wordt onderzocht of het fietspad kan worden verlegd naar een droger deel. We nemen deze gelegenheid te baat om het hele gebied beter in te richten. Beter voor de natuur, voor de recreant, maar ook voor de waterveiligheid.

Kaart en legenda van het ontwerp voor het Hagedoornveld/Zwanewaterduinen

Fietspad 
*Wat is het probleem?
Het fietspad ten noorden van het Hagedoornveld staat soms langdurig onder water. In de afgelopen zes jaar was dat tweemaal het geval. De verwachting is dat dit vaker zal gebeuren en langer zal duren, gezien de ontwikkeling van het klimaat en de waterhuishouding in het Hagedoornveld.

*Wat gaat er met het fietspad gebeuren?
Het eerste deel van het fietspad,  vanaf het Westerpad boven het Hagedoornveld langs, komt parallel aan het huidige fietspad te lopen. Iets noordelijke, hoger in de duinen. Het volgt daarbij de natuurlijke hoogteverschillen en biedt een prachtig uitzicht over het weidse duinlandschap. Voorbij het uitzichtpunt buigt het pad richting Zwanewaterstuifdijk en blijft deze volgen tot het door de zuidelijke Zwanewaterduinen aansluit op het fietspad naar de Ballumer Blinkert. Het oude fietspad door de Zwanewaterduinen komt grotendeels te vervallen.

*Kun je het fietspad niet droogpompen?
Om een aantal redenen is dat geen goede oplossing: om het fietspad droog te krijgen zou het hele waterniveau in het Hagedoornveld naar beneden moeten. Door de grote oppervlakte gaat het dan al snel om 100.000 m3 water. Omdat het Hagedoornveld een eigen natuurlijk watersysteem heeft en geen peilbesluit kent (dat wil zeggen dat het Wetterskip Fryslân hier het waterpeil niet reguleert) zou er een waterafvoer door de Môchdyk gemaakt moeten worden. Dat maakt deze primaire zeekering kwetsbaar en het is een heel dure ingreep. Het wegpompen van water is bovendien niet wenselijk omdat een zoetwaterbuffer in tijden van droogte een kostbaar goed is. Wegpompen van grote hoeveelheden water zal elders wateroverlast kunnen veroorzaken. Ook is een stevige zoetwaterbel een natuurlijke buffer tegen toenemende verzilting van (landbouw)gronden. Zie voor meer vragen en antwoorden over de waterhuishouding verderop op deze pagina. Ook kunt u hier het verslag van de ‘wateravond’ op 9 mei jl. lezen. 

*Waarom verdwijnt het fietspad door de Zwanewaterduinen?
Dit deel van het fietspad wordt verlegd naar een zuidelijker gelegen tracé. Daardoor hebben we de kans om van de Zwanewaterduinen een dynamisch duingebied te maken, waar wind en zand vrij spel hebben en de natuur zelf zorgt voor herstel van typisch eilander duinnatuur. Het fietspad komt zo te liggen dat je een prachtig overzicht hebt over de verschillende landschappen. 

*Fietsers en wandelaars zullen hetzelfde pad gebruiken. Is dat niet gevaarlijk?
Nee. Het pad langs het Hagedoornveld blijft breed en overzichtelijk. Zo is er ruimte voor wandelaars én fietsers. Het pad wordt zo ontworpen dat het voor beide gebruikersgroepen duidelijk is wie waar thuis hoort. In de Zwanewaterduinen zijn wandel- en fietspaden van elkaar gescheiden.

Wandelpaden
*Verandert er ook iets aan de wandelpaden?
Nee, de route verandert niet. Er komt wel een klein stukje bij, namelijk van het uitzichtpunt boven het Hagedoornveld naar de eendenkooi. Halverwege de route door de Zwanewaterduinen zal overigens ook een uitzichtpunt komen.

MTB
*Komt er ook route voor mountainbikes (MTB)?
De gemeente heeft gevraagd of Staatsbosbeheer kan onderzoeken of er in het nieuwe plan een mogelijkheid is voor het aanleggen van een verbindingsroute voor MTB-ers van oost naar west. Er is gekeken naar verschillende varianten. Bijvoorbeeld naar een speciale route voor MTB-ers (in combinatie met ruiter- en menroutes) over of langs de stuifdijken. Uiteindelijk bleek de oplossing simpeler: naast het te verleggen fietspad is een onderhoudspad gepland. Zowel MTB-ers als ruiters en menners kunnen prima gebruik maken van dit pad. Zo vindt in het gebied de minste verstoring plaats.

*Is een MTB-route wenselijk?
Het is een populaire sport en de wens om deze te faciliteren neemt toe. Het scheiden van fietsers en MTB-ers is veiliger voor beide groepen. Voor MTB-ers moet duidelijk zijn waar ze wel en niet mogen komen in verband met de kwetsbaarheid van het gebied. Daar zal op gehandhaafd moeten worden. En het kan alleen als het pad onderdeel uitmaakt van een langere MTB-route over het eiland.

* De route voor ruiters en menners loopt over hetzelfde pad. Kan dat?
Ja. Vertegenwoordigers van ruiters en menners hebben aangegeven dat ze het prima vinden om te combineren. Zie ook bij ‘Ruiters en menners’.

*Mogen er MTB-evenementen worden georganiseerd over dit MTB-pad?
Ja, mits er duidelijke afspraken kunnen worden gemaakt met de organisatie.

*Hoe is de betrokkenheid van MTB-ers?
Dat is verschillend. Sommige eilander MTB’ers helpen mee met de jaarlijkse Natuurwerkdag. De eilander MTB’ers zijn nu niet georganiseerd. Dat zou wel helpen.  Dan kunnen ze verder betrokken worden bij het gebied en de route.

*Wie betaalt de MTB-route?
Dat vraagt nog uitzoekwerk. Staatsbosbeheer wordt niet gefinancierd vanuit de overheid voor ruiter- en MTB-routes. Voor de aanleg benaderen we betrokken partijen om gezamenlijk te zoeken naar eenmalige financiering. Om onderhoud mogelijk te maken zoeken we een groep mensen die bereid is dit op zich te nemen.

Ruiters en menners
*Komt er een nieuwe route voor ruiters en menners?
Er is behoefte aan een nieuwe verbindingsroute door het gebied. Samen met de vertegenwoordigers van de menners en ruiters, zijn een aantal varianten onderzocht. En ook hier blijkt (net als voor MTB-ers) uiteindelijk het geplande onderhoudspad langs het fietspad prima dienst te kunnen doen als men- en ruiterpad.

*Sluit het ruiter- en menpad buiten het Hagedoornveld aan op bestaande routes?
Aan de westkant wel. Aan de oostkant niet. Daar moet aansluiting worden gezocht op een andere route. Hiervoor moet, in samenwerking met andere partijen, waaronder de gemeente een oplossing worden gezocht.

*Kan er in het gebied een rondje worden gereden door menners en ruiters?
Nee, dat kan niet. Meer paden zou leiden tot meer doorsnijding van het gebied met als gevolg teveel versnippering en verstoring. Daarom is er nadrukkelijk gezocht naar een verbindingsroute, zodat menners en ruiters aansluiting vinden op een langere route op Ameland.

*In de plannen is sprake van begrazing. Gaat dat goed samen met de menners en ruiters?
Wij zorgen er met rasters voor dat paarden (maar ook MTB-ers) niet door begrazingsgebied komen.

*Wie betaalt het ruiter- en menpad?
Net als bij het MTB-pad moet dat nog uitgezocht worden. Staatsbosbeheer krijgt namelijk vanuit de overheid geen geld voor ruiter- en menpaden. Voor de aanleg zullen we betrokken partijen benaderen om gezamenlijk te zoeken naar eenmalige financiering. Om onderhoud mogelijk te maken zoeken we een groep mensen die bereid is dit op zich te nemen. Dit geldt natuurlijk ook voor paden buiten het Hagedoornveld.

Eendenkooi
*De eendenkooi is beperkt toegankelijk. Waarom is dat?
De kooi van Woldringh, zoals de eendenkooi officieel heet, ligt middenin een broed- en rustgebied voor vogels. Het is erg belangrijk dat die rust gewaarborgd blijft. Je kunt de kooi door een kijkscherm bekijken. En buiten het broedseizoen is de kooi onder begeleiding te bezoeken.

Een luchtfoto waarop de kooi van Woldringh goed is te zien. De eendenkooi is een waardevol cultuurhistorisch monument op Ameland. Op de foto is overigens ook goed te zien hoe er wordt gemaaid in het Hagedoornveld: sommige delen wel en andere delen niet. Zo houden we leefgebieden voor verschillende soorten flora en fauna.

*Is de eendenkooi juridisch gezien nog een officiële eendenkooi?
Nee. De Wet natuurbescherming (Wnb) stelt dat een eendenkooi een geoorloofd jachtmiddel is bij de jacht op wilde eenden, maar ook bij beheer en schadebestrijding (voor andere watervogelsoorten). Een eendenkooi moet echter altijd aan een aantal regels/vereisten voldoen. Sinds een aantal jaren heeft de kooi niet meer een bevoegde kooiker. De kooi staat ook niet langer geregistreerd.

*Waar moet een eendenkooi aan voldoen om jachtmiddel /vangmiddel te mogen zijn?
a. er is een open wateroppervlakte aanwezig van ten minste 200 vierkante meter, waarin een cirkel met een straal van ten minste 7,50 meter beschreven kan worden;
b. het water is ten minste 50 centimeter diep;
c. rondom het water ligt een rand van bos of struweel, en
d. in open verbinding met het water is ten minste één vangpijp aanwezig die onmiddellijk als vangmiddel kan worden gebruikt. Aan deze eis voldoet de kooi niet.
De definitie van eendenkooi in de Wet Natuurbescherming (Wnb) is dat de kooi het vangmiddel voor de jacht is. Als het aan die eisen voldoet, mag je het als vangmiddel inzetten. De Kooi van Woldringh voldoet niet meer aan bovengenoemde eisen en is dus volgens de wet geen eendenkooi.

*Wat betekent dit voor het afpalingsrecht?
Het afpalingsrecht is een exclusief recht van de eigenaar/gebruiker van de kooi. Het geeft een gebied aan waarin rust in acht moet worden genomen en geen verstorende activiteiten plaats mogen vinden. In het geval van deze kooi is het recht in de praktijk vervallen door langdurig ‘niet-gebruik’ als vangende kooi.

*Nu het afpalingsecht is vervallen, wat is dan het belang van de eendenkooi?
De eendenkooi is een belangrijk cultuurhistorisch- en landschapselement. We vinden het belangrijk om deze te behouden. Daarom is de kooi pas gerestaureerd. Van buitenaf kun je de kooi bekijken en hij wordt buiten het broedseizoen onder begeleiding beperkt toegankelijk gemaakt. Het nieuwe fietspad biedt straks een mooi overzicht over de eendenkooi en omgeving. Het afpalingsrecht is een exclusief recht van de eigenaar/kooiker en hier niet meer nodig en vervallen. Het omliggende gebied is een rustgebied voor vogels waarvoor de regels van de ruimtelijke ordening gelden en de algemene natuurwetgeving.

*Vroeger liep er aan de oostkant van de kooi een toegangspad. Kan dit weer gebruikt worden?
Dit oude pad is in de loop van de tijd onbegaanbaar geworden; het gaat door dichtbegroeid en nat gebied. Een deel van het pad is niet meer terug te vinden. In het ontwerp verbeteren we de huidige toegang tot de kooi.

Toegangspad naar de eendenkooi, een impressie van Le Far West landschapsarchitecten

Natuur & ecologie
*Waarom willen Staatsbosbeheer en de provincie het Hagedoornveld/Zwanewaterduinen aanpakken?
In de loop van de tijd zijn de duinen vastgelegd en ‘verstard.’ Als we niks doen, dan groeit alles dicht met riet, wilgen, gras en Amerikaanse vogelkers. Daarmee verliezen we de karakteristieke duinnatuur: dynamisch en rijk aan soorten die hier horen. Het is een Natura 2000 gebied en daarmee hebben we ook de wettelijk plicht deze bijzonder soorten te beschermen. Jan Meijer, ecoloog van de provincie Fryslân, gaf op 3 juli een presentatie over de plannen in het gebied en de gevolgen voor flora en fauna. Deze kun je hier bekijken.

*Wat gaat er gebeuren?
We hebben eigenlijk een gereedschapskist met verschillende maatregelen tot onze beschikking. Zo kunnen we maaien, plaggen, begrazen en verstuiven. Per gebied bekijken we wat er nodig is om de natuur een handje te helpen. Soms kiezen we ervoor om niks te doen en de natuurlijke ontwikkeling haar gang te laten gaan. Om een maximale biodiversiteit te bereiken kiezen voor inzet van een mix van maatregelen.

Op deze kaart staan de voorgestelde natuurmaatregelen. In de schema’s hieronder kun je een toelichting lezen. In de vragen onder het schema behandelen we alle maatregelen. De lichtgroene vierkante blokjes rondom het Hagedoornveld staan niet in de schema’s: dit zijn uitzichtpunten.

*Wat is plaggen?
Plaggen is het machinaal weghalen van de voedselrijke organische toplaag en verruigde begroeiing. Tot op het kale zand eronder. Dan is niet alleen de taaie vegetatie weg, maar ook de stikstof die in de toplaag zit. Zo komen de zaden van de oorspronkelijke duinvegetatie weer aan de oppervlak en tot wasdom. Soorten die houden van voedselarme en/of kalkrijke grond. Duizendguldenkruid bijvoorbeeld, maar ook parnassia en duinviool. In hun kielzog volgen parelmoervlinders, konijnen, tapuiten en bergeenden.

*Waar wordt er geplagd?
Dit doen we op de meest kansrijke plaatsen ten oosten van de Ballumer Blinkert. En op enkele plaatsen in het noordelijk deel van de Zwanewaterduinen. Op bovenstaande kaart zijn deze gebieden in blauw aangegeven.

*Wat is verstuiven?
Om nieuw kalkrijk zand in het gebied te krijgen willen we het stuiven van zand stimuleren. In duinen aan het strand maken we een paar kerven; smalle openingen hoe smal? die zo op de heersende windrichting liggen dat zand van de zeereep het eiland op kan stuiven. Zo voert de wind steeds nieuw kalkrijk zand aan voor de geplagde duinen. En dat maakt het systeem sterker. Dit past bij oorspronkelijke landschap. Het zorgt voor verjonging van de natuur en een broodnodige toename van biodiversiteit. Zo is het gunstig voor bijvoorbeeld konijnen. Bovendien draagt het bij aan de kustveiligheid. Een robuust duingebied is veilig. Ook brengt het meer variatie in het landschap en dat is ook recreatief aantrekkelijk.

*Waar gaat dit plaatsvinden?
Dit gaan we ook doen ten oosten van de Ballumer Blinkert. Op de kaart zijn de verstuivingsgebieden geel en bruin

In mei hebben Amelanders verschillende stuifgebieden op Terschelling bezocht om een idee te krijgen wat plag- en verstuivingsmaatregelen op kunnen leveren.

*Hoe worden grazers ingezet?
In een aantal gebieden worden grazers ingezet. Koeien en paarden, zoals dat nu ook al het geval is, en Nederlandse landgeiten. Ook zullen we verschillende vormen van begrazing uitproberen. Drukbegrazing bijvoorbeeld; dat is intensieve begrazing in een vrij beperkt gebied gedurende een korte periode. Of meer extensieve begrazing, dat is begrazing over een langere tijd, bijvoorbeeld jaarrond in een groter gebied. Geiten zullen worden ingezet om de exoot Amerikaanse vogelkers te bestrijden. We gaan met de eilander veehouders in gesprek of we dit in gezamenlijkheid kunnen doen. Op de kaart staat het huidige begrazingsgebied met een rode lijn aangegeven. In het nieuwe plan is de grens minder strak.

*Gaat het begrazen wel samen met recreanten in het gebied?
Er lopen verschillende paden door het gebied. We onderzoeken welke grazers te combineren zijn met welke recreatiegebruikers. We gebruiken ook rasters en wildroosters om sommige grazers van de paden te houden. Voor andere grazers is dat niet nodig. We hebben op andere Waddeneilanden, maar ook op Ameland, ervaring opgedaan met verschillende grazers in recreatiegebieden, van die kennis maken we gebruik. Met de pachter worden afspraken gemaakt over het type vee.

Tijdens de excursie naar Terschelling zagen we extensieve begrazing door paarden.

*Wordt er ook gemaaid?
We zullen in het Hagedoornveld delen maaien. Dat is maatwerk; zo zullen we niet al het riet maaien want er zijn ook dieren die in riet gedijen, en daarmee voldoen we weer aan de wettelijk taak om soorten conform de Natura2000-wetgeving in stand te houden. Door van tijd tot tijd selectief te maaien voorkom je dat rietvelden dichtgroeien met hoge struiken. Op de kaart is dit gebied paars.

Hier is te zien hoe in het Hagedoornveld delen worden gemaaid en andere delen blijven staan.

*Waarom wordt de vegetatie niet afgebrand, net als vroeger?
Het doel van het plaggen is het weghalen van de organische toplaag. Na het verbranden blijft de verbrande laag in het gebied. Dit heeft een kortdurend effect. Daarmee los je het probleem in de kern niet op en komt het driedubbel terug.

*Hoe wordt de Amerikaanse vogelkers aangepakt?
In het Hagedoornveld zal de Amerikaanse vogelkers of Prunus (een hardnekkige exoot) eerst worden gerooid. Het is echter niet mogelijk alle struiken te verwijderen. Daarom vindt er zogenaamd nabeheer plaats. Geiten worden ingezet om het gebied te begrazen. Hiermee is op Terschelling, dat ook geplaagd wordt door de Prunus goede ervaring opgedaan. Ook krentenboompjes kunnen zo worden aangepakt. Op de kaart hieronder is dit gebied met groen aangegeven, onder het paars van het maaigebied.

*Levert het nabeheer met geiten geen problemen op met faunabeheer en schadebestrijding in dit gebied?
In totaal wordt ca. 10 hectare flexibel begraasd. Dat betekent dat er steeds 3-4 hectare begraasd wordt, waardoor er voldoende en wisselend areaal overblijft.

*Hoe voorkom je dat oude waardevolle vegetaties op deze wijze verwijderd worden?
Het is niet de bedoeling alle bosschages in het Hagedoornveld te verwijderen. Het gaat specifiek om de prunus. De maatregelen beslaan ook niet het hele gebied, maar vinden plaats in een afgebakend deel. En om te voorkomen dat grazers de oude vegetaties opeten zullen we experimenteren met een flexibel raster. Niets doen is geen optie. Dan neemt de prunus het over.

*Zijn de voorgestelde maatregelen wel voldoende?
Het Hagedoornveld/Zwanewaterduinen heeft veel verschillende functies. Het is een belangrijk Europees natuurgebied (Natura 2000) voor flora en fauna, maar wordt ook intensief gebruikt door verschillende groepen eilanders en recreanten. Bovendien speelt het een belangrijke rol in de waterveiligheid. Het zoeken naar een balans tussen al deze functies en gebruikers maakt dat we zo goed als we kunnen maatwerk toepassen om het voor iedereen beter en mooier te maken

Fauna
*Neemt de ganzenoverlast ook toe als het Hagedoornveld natter wordt?
Ganzen broeden niet op het water, maar op de grens van droog naar nat. De verwachting is dan ook niet dat er meer ganzen zullen komen als het gebied door natuurlijke omstandigheden natter wordt.  Het in toom houden van de ganzenpopulatie is een gedeeld belang van boeren en natuurbeheerders. Er is op Ameland dan ook met verschillende partijen een plan van aanpak voor de ganzen gemaakt. Dit plan ligt bij de provincie, deze zal er een beslissing over moeten nemen.

*Wat betekenen de plannen voor de konijnen?
De konijnenpopulatie is op Ameland goed op peil. Konijnen hebben last van ruige dichte begroeiing en struiken. Door het plaggen en het herstel van het natuurlijk duinlandschap gaan we ervoor zorgen dat de verruiging teruggedrongen wordt. Hiermee worden de omstandigheden voor konijnen gunstiger.

Jonge konijnen. Een natuurlijk en open duinlandschap is een goed leefgebied voor konijnen; een soort die echt bij Ameland hoort.

*En het ree?
In intensief begraasde gebieden komen geen reeën. Daarom is begrazing maatwerk. Daarnaast worden op verschillende plaatsen duinstruwelen en bosjes gespaard zodat er goede beschutting blijft voor reeën.  Op de kaart is dit in het duingebied met lichtgroen aangemerkt. Niet te verwarren met de groene blokjes, dit zijn uitzichtpunten.

*Er zijn 14 soorten insecten die alleen op Ameland voorkomen. Hoe gaan we daar mee om?
Voorafgaand aan de definitieve keuzes worden specialisten geraadpleegd om zo goed mogelijk rekening te houden met deze soorten.

Waterhuishouding
Op 9 mei organiseerden we een ‘wateravond’ over de waterhuishouding in het gebied Hagedoornveld/Zwanewaterduinen. Hydroloog JanSiem Rus hield ene presentatie. Die vind je hier.
Hieronder de vragen die aan de orde kwamen.

*Krijgen we meer groene stranden?
Nee, de maatregelen in het Hagedoornveld en de Zwanewaterduinen staan los van de vorming van ‘groene stranden’. Deze groene stranden ontstaan doordat er op de locatie zelf zoet water (‘kwel’) uit de bodem omhoog komt en er plantengroei ontstaat. Zoet water komt op het strand omhoog doordat het strand breder wordt door kustaanwas. Op deze overgangen ontstaat dan kweldervegetatie.

*Wordt er in dit plan een duiker aangelegd in de Môchdijk?
Nee. Technisch is het mogelijk en het zou onder voorwaarden van Rijkswaterstaat worden toegestaan, maar vanuit waterkeringsoptiek is het onwenselijk. De Môchdijk is een deel van de primaire waterkering op Ameland. Het verlies van de mogelijkheid om zoet water te bergen voor droge zomers en verlies van dynamiek in het natuurgebied zijn ook redenen om geen ‘ventiel’ aan te leggen. Bovendien is het een uiterst kostbare aangelegenheid, zowel wat betreft aanleg als controle en onderhoud. Klik hier om de presentatie van Rijkswaterstaat over dit onderwerp te bekijken.

*Is het vasthouden van zoet water in het Hagendoornveld belangrijk?
Ja, zoet water is heel belangrijk voor het eiland. Zoet water is nodig als drinkwater en voor de landbouw. Het water draagt bij aan een grotere zoetwaterbel onder het Hagedoornveld.  Deze zoetwaterbel geeft tegendruk aan de zoute kwel en voorkomt zo verzilting van de polder.

*Wordt het door de maatregelen in het Hagendoornveld steeds natter in de omgeving?
Nee, de voorgenomen maatregelen zorgen niet voor vernatting in het Hagendoornveld en de omgeving. Dit is een autonome hydrologische ontwikkeling.

*Krijgen we een droog fietspad?
Het huidige fietspad heeft de laatste jaren een paar keer onder water gestaan, namelijk in 2011-2012, 2012-2013 en 2017-2018. Dit was niet nieuw. De grondwaterstanden in 1990 en daaromtrent waren hoger dan de grondwaterstanden in de winters van 2011-2012, 2012-2013 en 2017-2018. Deze hoge grondwaterstanden zijn toen over het hele eiland gemeten. Deze hoge grondwaterstanden zijn alleen de pieken en niet de constante grondwaterstanden. Dat het natter wordt in de omgeving komt door zogenaamde ‘autonome ontwikkelingen’. In het plan verleggen we het fietspad waardoor het hoger komt te liggen. Hierdoor voorkomen we dat het fietspad de komende jaren vaker onder water komt te staan.

*Wat zijn ‘autonome hydrologische ontwikkelingen’?
Met autonome hydrologische ontwikkelingen bedoelen we ontwikkelingen die zorgen voor veranderingen in het watersysteem waar we geen invloed op (kunnen) uitoefenen. Het gaat om ontwikkelingen door het klimaat, zeespiegelstijging en kustlijnontwikkeling.